شاید در نگاه اول عنوان این مقاله نوعی تبلیغ برای اهمیت شعر به نظر برسد. ممکن است حتی بعضی از خوانندگان با دیدن عنوان احساس کنند که در نقش شعر و شاعران و تأثیر آن در مسائل سیاسی و اجتماعی مبالغه شده است. ولی حقیقت آن است که در این مبحث با نگاهی فرهنگی به مسألة فلسطین، و با توجه به واقعیت های خبری کوشیده ایم بخشی از جنبه های کیفی و کمی آثار ادبی را در زمینه ی رساندن پیام مقاومت و مبارزه ی ضد صهونیسم مطرح کنیم. برای نزدیک شدن به واقعیت، به بخشی از فعالیت های ادبی مرتبط و حوزه ی گسترده ی موضوعی و جغرافیایی آن ـ با ذکر دو خبر کوتاه ـ اشاره می‌کنیم:
1- حدود 20 سال پیش دکتر محمود صبح ـ از عرب های مقیم اسپانیا که به فعالیت دانشگاهی می پردازد ـ سخنانی در یک همایش فرهنگی ایراد کرد که در سوریه به چاپ رسید. عنوان این سخنرانی عبارت است از: «فلسطین در شعر اسپانیا»* وی در ضمن این سخنرانی، اشعار فراوانی از شاعران اسپانیایی که بیشتر آن ها به تصویر کردن فاجعه ی کشتار اردوگاه صبرا و شتیلا پرداخته اند، قرائت و ترجمه کرده است. تمامی این اشعار به شاعران اسپانیایی زبان تعلق دارد.
2- در سال 2001 مؤسسه فرهنگی «جایزه بابطین برای ابداع شعری» کتابی در سه جلد منتشر کرد به نام «دیوان الشهید محمد الدّرة». این کتاب شامل 1700 صفحه شعر است که همگی برای کودک شهید محمّد الدرّة که چند سال پیش توسط سربازان اسراییلی کشته شد، سروده شده است! این اشعار به زبان عربی است و از سراسر جهان برای پاسخ گویی به فراخوان مؤسسه نامبرده ارسال شده است.
خبرهای فشرده ای که در بالا ذکر کردیم تنها دو نمونه از فعالیت های ادبی است که طی دهه های اخیر در زمینه ی انعکاس مظلومیت و مقاومت فلسطین در جهان مطرح بوده است. در ادامه ی سخن خواهیم دید که حجم و کیفیت فعالیت ادبی در زمینه ی مقاومت فلسطین بسیار گسترده تر از آن است که در نظر اول به چشم می آید. هنگامی که تخمین بزنیم هریک از آثار ادبی سروده شده که در تیراژ هزاران نسخه منتشر می‌شود یا در محافل مردمی و فرهنگی مختلف خوانده می شود یا از شبکه های رادیویی و تلویزیونی پخش می شود تا چه تعداد از مخاطبان را در بر می گیرد، می توانیم دریابیم که در گسترش فرهنگ مقاومت و آگاه ساختن افکار عمومی از مسأله فلسطین و ابعاد ستمگری و حق کشی جریان صهیونیسم، نقش شعر و ادبیات اگر از نقش خبرنگاران بیشتر نباشد، کمتر نیست.
نگاه به مسأله فلسطین: انسانی یا سیاسی؟
بدیهی است که نمی توان از همه ی اقشار جوامع مختلف که در رده های سنی اجتماعی و فرهنگی مختلفی هستند انتظار داشت که به مسأله فلسطین از ابعاد سیاسی آگاه باشند و یا با جریان موافق و مخالف مقاومت فلسطین آشنایی داشته و مسائل آن را پیگیری کنند. ولی نباید فراموش کرد که حرکت مقاومت ضد صهیونیستی با بیش از شصت سال سابقه، طبیعتاً به زمینه های اجتماعی، حقوقی، فرهنگی و هنری و اقتصادی گسترش یافته است. این پدیده بدین معنی است که هر یک از طبقات اجتماعی (سیاستمداران، روشنفکران، نویسندگان اهل قلم، دانشمندان علوم اجتماعی، حقوقدانان، زنان، جوانان و. . .) به نوبه ی خود می توانند از زوایای متفاوتی به این موضوع بنگرند.
اشغال فلسطین توسط جریان صهیونیسم دارای آثار اجتماعی است که از آن جمله می توان به پدیده های شومی چون آوارگی و کوچاندن گسترده ی فلسطینیان، تبعید، ترور، حبس، سانسور و سلطه ی فرهنگی و وارونه جلوه دادن حقایق اشاره کرد.1 به طور طبیعی انتظار می‌رود که انعکاس خبری این پدیده های ضد بشری بتواند افکار بخش های عظیمی از اقشار علاقه مند به مباحث اجتماعی حقوقی و فرهنگی را در سراسر جهان به خود مشغول سازد. بی سبب نیست که در بسیاری از مراکز علمی و فرهنگی جهان، تحقیقات و فعالیت های مختلفی مرتبط با مسأله فلسطین و جریان شناسی صهیونیسم، در راستای یک حرکت انسانی، حقوقی و اجتماعی صورت می گیرد. بخشی از این گونه حرکت ها اساسا جنبه واکنشی نداشته و تلاش‌هایی اصیل، انسانی و خودجوش می باشد. بدین معنی که با وجود فعالیت های گسترده جریان صهیونیسم برای وارونه جلوه دادن حقیقت مقاومت فلسطین و تروریستی تلقی کردن این حرکت، مؤسسات مردمی و فرهنگی توانسته و می‌تواند بهترین نقش آگاهی بخش و جریان ساز را در حمایت از عدالت و حق طلبی جهانی ایفا کند.
یکی از ساز و کارهای جریان سازی فرهنگی مخاطب قرار دادن جامعه از طریق شعر و داستان است؛ زیرا این دو گونه ی ادبی دارای ابزارهای زیبائی و جذابیت، ماندگاری در ذهن مخاطب، قدرت تجسم و ایجاز و اختصار هستند. اساساً اذهان هنرمندان و صاحبان ذوق ادبی به طور طبیعی نسبت به پدیده های منفی اجتماعی چون تعدّی، منع آزادی های مشروع، تجاوز به مرزهای جغرافیایی، سلطة فرهنگی و سیاسی و… واکنش نشان می دهند. از همین رو، از آغاز اجرای طرح شوم صهیونیسم برای اشغال فلسطین شاعران عرب به ویژه فلسطینیان سروده های فراوانی را تقدیم گنجینه ادبیات جهان کردند و حماسه ی مقاومت فلسطین در برابر ظلم قدرت های استکباری را جهانی ساختند.
نقطه ی آغاز در شعر مقاومت فلسطين
همچنانکه گفتیم سخنوران و اهل قلم قبل از هر جای دیگر در محدودة سرزمین های عربی و فلسطینی آثار ادبی خود را برای دفاع از حق و آگاه کردن اذهان عمومی از آنچه که در فلسطین می گذرد، وقف کردند. برخی از این شاعران خود در رکاب مبارزانی چون عزالدین قسام به شهادت رسیدند که از آن جمله می توان از عبدالرحیم محمود نام برد. در نخستین مراحل شکل گیری ادبیات مقاومت فلسطین سه نام چشمگیرتر است که یکی از آنها همین عبدالرحیم محمود و دو تن دیگر ابراهیم طوقان و عبدالکریم الکرمی (معروف به ابوسلمی) می باشند. این حرکت ادبی توسط برخی از شاعران فلسطینی که بعدها شهرت جهانی گسترده ای پیدا کردند ادامه یافت که از جمله‌اند: توفیق زیاد، راشد حسین، هارون هاشم رشید، سمیح القاسم و محمود درویش.2
نویسنده شهیر فلسطینی «غسان کنفانی» که توسط صهیونیست ها ترور شد، نخستین کسی بود که به تاریخ نگاری ادبیات مقاومت فلسطین پرداخت و تولد چنین ادبیاتی را رسما اعلام کرد.* شعر مقاومت فلسطین گرچه در آغاز واکنشی دفاعی در مقابل جریان صهیونیسم بود، ولی به تدریج به پختگی محتوایی و هنری دست یافت و توانست مخاطبان بسیاری را به خود جذب کند.
نرگس گنجی
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
* این سخنرانی در سال 1372 توسط نگارنده ترجمه شده و در فصلنامه شعر (شماره اول) توسط حوزه ی هنری منتشر شده است.
1. گنجی، نرگس، شعر مقاومت فلسطین از 1967 تا 1992 (پایان نامه ی کارشناسی ارشد ـ دانشگاه تربیت مدرس) ص 33 تا 80.
2. همان منبع، ص 9.
ثبت دیدگاه